مطالعه موردی : انتخاب بهینه ترین حالت تأمین پلی اتیلن مورد نیاز کارخانه کویر تایر
امیر مهدوی زاده ؛ رئیس برنامه ریزی مواد ، شرکت کویر تایر – Mahdavizade.amir@yahoo.com
رضا اسدزاده ؛ سرپرست اداره مهندسی صنایع و برنامه ریزی ، شرکت کویر تایر
سید عباس حسینی ؛ کاردان اداره مهندسی صنایع و برنامه ریزی ، شرکت کویر تایر
چکيده:
سازمان هاي پويا دائماً در حال تحقيق و توسعه مي باشند. يكي از مراحل تحقيق و توسعه، ارزيابي اقتصادي موضوع مورد بررسي است. روشهاي گوناگوني جهت ارزيابي اقتصادي پروژههاي تحقيق و توسعه اي وجود دارد. روش ارزش فعلي خالص جريان هاي نقدي يكي از قديمی ترين روشهاي ارزيابي اقتصادي پروژهها مي باشد كه، امروزه نيز بسياري از تحليل گران از اين روش بهره ميبرند. روش ارزش فعلي خالص جريان هاي نقدي، مدلي بسيار ساده و اوليه ميباشد، به همين دليل طرفداران بسياري دارد . در این پژوهش، با استفاده از روش ارزش فعلی خالص، اقتصادی ترین روش تأمین پلی اتیلن مورد نیاز کارخانه که عبارت است از خرید نیمی از نیاز از تأمین کننده و تولید نیمی دیگر نیاز در کارخانه، انتخاب شده است .
ادبیات و پیشینه تحقیق
از آنجا كه تحليل هاي اقتصادي براي دستيابي به راه حل يا راه حلهايي كه در آينده مورد استفاده قرار ميگيرند بكار ميروند، طبيعتاً مبتني بر ارزيابي وقايعي هستند كه در آينده اتفاق مي افتند. مشكل ترين بخش از يك تحليل اقتصادي، ارزيابي كميتهاي مرتبط با آينده است. ارزيابيها، بيشتر مبتني بر نتايج گذشته بوده و بهترين و معمول ترين منبع اطلاعات در مورد نتايج گذشته، اطلاعات مربوط به گذشته ي اقتصاد موردنظر است. بررسي سوابق، به جهت حصول ارزيابي هاي مثمر ثمر و پر ارزش، مي بايست مكرراً در مورد سوابق آماري اقتصادي و مهندسي، با قضاوت صحيح و تحليل معقول اجرا شود. براي آغاز يك پروژه يا ورود به يك موقعيت جديد تجاري، لازم است ابتدا سياستها و خط مشي هاي كلي برآورد هزينه و قيمت گذاري تدوين شده و تكامل يابد. در تصميم گيري براي برآورد هزينه و قيمت گذاري در يك يا چند پروژه علاوه بر آنكه لازم است درباره مهمترين داده ها و كارهاي مقدماتي تصميم اتخاذ كرد، در نظر گرفتن خطوط و مباني اصلي برآورد هزينه نيز ضرورت دارد. طراحي و تدوين مباني برآورد هزينه و قيمت گذاري، حداقل ضرورياتي است كه بايد بر طبق اصول كاملاً مشخص و با تعيين الگوهاي هزينه و اهداف انجام شود. ضعف در برآورد مناسب يا صحيح هزينه ها يا عدم بررسي و دقت ناكافي در تعيين قيمت، ممكن است سازمان را با خسارات و مشكلات عديده اي مواجه سازد.
پیشینه ارزیابی تحقیق
در سال 1881 كتابي تحت عنوان "نظريه اقتصادي محل راه آهنها" توسط ارتور ولينگتون كه خود يك مهندس ساختمان بود به چاپ رسيد. وي در اين كتاب مهندسين را تشويق به بررسي هاي اقتصادي پروژه هاي صنعتي نمود. وي براي بررسي اقتصادي طرح راهآهن از روش فعلی NPW با عمر بينهايت استفاده كرد.
NPW از جمله يكي از ابتدايي ترين و مهمترين روش هاي مقايسه ارزش پروژهها است. محاسبه NPW یک فرآیند مالی ، تبدیل ارزش آیندهی کلیه دریافتها و پرداختها به ارزش فعلی در زمان حال یا مبدأ زمانی پروژه می باشد . برای مقایسه چند پروژه ، اگر عمر پروژهها برابر باشد ، محاسبه NPW ساده ترین حالت خود را خواهد داشت ، چنانچه NPW به ازای حداقل نرخ جذب کننده برای یک پروژه کوچک تر از صفر باشد(0> NPW) آن پروژه غیر اقتصادی خواهد بود (0> NPW) نشان دهنده این حقیقت است که ارزش فعلی هزینهها بیش از ارزش فعلی عایدیها می باشد. در مقایسه اقتصادی چند پروژه به این روش، پروژه ای که دارای NPWبیشتری است ، اقتصادی ترین خواهد بود . در سال 1920 کتابی تحت عنوان "مهندسی مالی" به وسیله ا. بی گلدمن و در سال 1923 کتاب دیگری به نام اقتصاد مهندسی توسط جی. سی. ال. فیش منتشر شد. در کتاب های فوق سعی شد تا به کمک مدل های ریاضی ، پروژه ها به صورت مدل های سرمایه گذاری مدل شوند.
پروفسور اوژن ال. گرانت در سال 1930 در کتاب "مبانی اقتصاد مهندسی" پارامترهای اقتصادی را شناسايي و تكنيك هاي كمي اقتصاد مهندسي را ارائه نمود. از آنجائي كه وي از مقايسه اقتصادي بين چند طرح سخن گفت و اصول اقتصاد مهندسي را معرفي كرد، وي را بنيان گذار علم اقتصاد مهندسي ميدانند. اقتصاد مهندسي مشخص ميكند از ميان گزينه هاي مختلفِ قابل اجرا از لحاظ فني، كداميك به لحاظ اقتصادي توجيه پذير بوده و كداميك فاقد توجيه اقتصادي توجيه « است. به بيان ديگر، اگر قابليت فني اجراي گزينه ها و پروژه هاي مهندسي، شرط لازم انجام آنهاست، قابليت مالي يا همان آنها نيز شرط كافي در اجراي آنها خواهد بود. اقتصاد مهندسي به طور مشخص، به مقولهي دوم كه همان بررسي » توجيه اقتصادي» گزينههاي پيشروي مهندسين است ، مي پردازد .
انتخاب و اولویت بندی پروژه ها با شاخص های مالی و اقتصادی انجام می شوند. تجزیه و تحلیل هزینه و سود شامل شناسایی هزینه های مختلف یک پروژه و مقایسه آن با منافع آن است. تکنیک های اصلی تجزیه و تحلیل هزینه- سود عبارتند از:
1. ارزش خالص فعلی- Net Present Value
2. نرخ بازگشت سرمايه Rate of Return-
3. تحلیل هزینه/ فایده B / C (شاخص سودآوری)
4. دوره بازگشت سرمایه -Payback Period
این چهار شاخص اقتصادی را می توان با تکنیک های ارزش خالص فعلی و جریانی از درآمدها و هزینه ها استفاده کرد.
روش تجزيه و تحليل داده ها و اطلاعات
ارزیابی مالی و اقتصادی طرح ها بر مبنای هزینه ها، درآمدها و زمان (عمر پروژه) صورت می گیرد. اولین مرحله ارزیابی مالی و اقتصادی طرح ها تشکیل جدول جریان نقدی پروژه است.
جريان وجوه نقدی طرح (Cash Flow of A Project)
منظور از جريان وجوه نقدي يك طرح، در حقيقت كليه عايدي ها (منافع) و هزينه هايي است كه در طول عمر طرح در سال هاي مختلف برآورد مي شود. جريان اوليه (Initial Flow) جريان عملياتي (Operation flow) و جريان نهائي (Terminal flow). منظور از جريان اوليه در حقيقت جريان پولي است كه قبل از شروع بهره برداري طرح (دوره ساخت) صورت مي‌گيرد. با توجه به اينكه اين نوع جريان معمولاً نوعي هزينه مي باشد لذا در ارزيابي طرح هاي اقتصادي علامت ارقام مربوط به جريان اوليه را منفي در نظر مي گيرند. منظور از جريان عملياتي در واقع كليه وجوهي است كه در ارتباط با طرح در طول سال هاي بهره برداري قابل پيش بيني است.
برآورد هزينه‌ها و درآمدهاي طرح به قيمت جاري (Current Price):
محاسبات هزينه‌ها و درآمدها در تحليل اقتصادي طرح‌ها، گام اول را تشکيل مي‌دهد که اين محاسبات، ارقام هزينه‌اي و درآمدي به قيمت جاري را در بر ميگيرند. لذا با توجه به زمان وقوع، هزينه فرصت سرمايه، تورم و ساير ملاحظات، اين ارقام بايد با توجه به جدول زمان‌بندي طرح واقعي شوند. در ادامه نيز مي‌توان با استناد به يافته‌هاي تحليل اقتصادي، صورت حساب سود و زيان سالانه طرح را تهيه کرد و سرمايه مورد نياز آنرا مشخصساخت.
همان‌گونه که گفته شد، گام اول در تحليل اقتصادي طرح، برآورد هزينه و درآمد طرح به قيمت جاري است. در اينجا مقصود از قيمت جاري آن است که فرض شود که تمامي مراحل طرح در يک مقطع زماني حاضر آغاز شده و به پايان رسيده است. بر اين اساس درآمدها و هزينه‌ها به قيمت‌هاي سال جاری برآورد و اين ارقام در قسمت ارزيابي درآمدها و هزينه‌هاي واقعي طرح، با اتکا به جدول زمان‌بندي طرح و نرخ تنزیل، واقعي مي‌شود.
ارزش حال هزينه‌ها و درآمدهاي طرح (Present value)
از آنجايي كه تمامي هزينه‌ها و درآمدهاي طرح در يك زمان واحد تحقق نمي‌يابند، علي القاعده نمي‌توان محاسبات هزينه و درآمد صورت گرفته به قيمت سال جاری را معيار عمل قرار داد؛ چرا كه با توجه به تغييرات سطح عمومي قيمت‌ها در طول اين سال‌ها، مي‌بايد تاثيرات تورم. کاهش ارزش پول را در محاسباتواردكرد.
بدين منظور براي تبديل هزينه‌ها و درآمدها به قيمت واقعي، در اقتصاد از يك شيوه مرسوم، تحت نام «شيوه ارزش حال» استفاده مي‌گردد. بر اين پايه با توجه به جدول زمان‌بندي طرح، بايد برآورد واقعي‌اي از هزينه‌ها و درآمدها با لحاظ کردن نرخ تورم داشت.
در اين ارتباط، ويژگي روش ارزش حال آن است که درآمد خالص طرح در سال‌هاي آينده (دوره عمر طرح) را به کمک نرخ تنزیل، به ارزش فعلي تبديل ميكند. در صورتي که Ci جریان نقدی سال i ام و r نرخ تنزیل باشد، ارزش حال Present Value در زمان حاضر از طريق فرمول ذيل محاسبه مي‌گردد:
براي به دست آوردن، هزينه و درآمد واقعي و سرمايه مورد نياز آن در هر سال، بايد دو اقدام صورت داد. بر اساس اين دو اقدام، جدول زير تهيه شده است كه اين جدول مراحل محاسبات را نشان مي‌دهد. اين اقدامات عبارتند از:
- اولاً: بايد به کمک فرمول ارزش فعلی، نرخ تنزیل را بر هزينه‌ها با توجه به سال وقوع اعمال كرد تا هزينه واقعي يا ارزش فعلی هزينه‌ها حاصل شود.
- ثانياً: درآمدها نيز با توجه به نرخ نزیل و سال وقوع آن بايد کاهش يابد تا درآمدهاي واقعي يا ارزش فعلی درآمدها حاصل گردد.
نرخ تنزيل يا حداقل نرخ بازدهی مورد انتظار (MARR)
از آنجايي كه هزينه هاي يك پروژه در طي سال هاي مختلف انجام مي شود و درآمدهاي آن نيز در طي سال‌هاي مختلف محقق مي شود، اختلاف زماني بين هزينه ها و درآمدها بوجود مي آيد و اين اختلاف، زماني باعث مي شود كه ارزش واقعي هر ريال هزينه انجام شده (يا درآمد بدست آمده) در دو سال مختلف با هم اختلاف داشته باشد. اگر يك سال خاص به عنوان سال مبنا در نظر گرفته شود، نرخ تنزيل يا حداقل نرخ بازدهي مورد انتظار در واقع نرخي است كه با استفاده از آن مي توان ارزش واقعي هزينه هاي انجام شده و يا درآمدهاي بدست آمده در سال هاي مختلف را در آن سال مبنا محاسبه كرد.
محاسبه شاخص های اقتصادی و مالی برای تصميم‌گيري:
پس از محاسبه درآمدها و هزينه‌هاي طرح در اين قسمت با استفاده از تكنيك‌هاي تصميم‌گيري به بررسي توجيه اقتصادي طرح خواهيم پرداخت:
1- روش ارزش خالص فعلی -Net Present Value
روش ارزش فعلي يكي از مهمترين و در عين حال ساده‌ترين تكنيك‌هاي ارزيابي طرح‌هاي اقتصادي است و اين روش زيربناي كاربرد تكنيك‌هاي ديگر است. محاسبه ارزش فعلي يك فرآيند مالي، تبديل ارزش آيندة كليه دريافت‌ها و پرداختها به ارزش فعلي در زمان حال يا مبدأ پروژه است.
در صورتي كه با نرخ i درصد، ارزش خالص فعلی محاسبه شده، رقم مثبت (NPV>0) باشد طرح سودآور بوده، زيرا ارزش فعلي هزينه‌ها كمتر از ارزش فعلي درآمد بوده است و در صورتي که ارزش خالص فعلی محاسبه شده رقم منفي (NPV<0) باشد طرح فاقد توجيه اقتصادي است و مشخص كننده اين حقيقت است كه ارزش فعلي هزينه‌ها بيش از ارزش فعلي درآمدها ميباشد. اگر NPV=0 باشد پروژه اقتصادي است، زيرا حداقل نرخ جذب كننده براي سرمايه‌گذاري تأمين گشته است.
با توجه به آنچه گفته شد، ارزش خالص فعلی (NPV) از طريق فرمول ذيل محاسبه مي‌گردد :
2- نرخ بازگشت سرمايه -Rate of Return
يكي از روش‌هايي كه امروزه در تعيين و انتخاب اقتصادي‌ترين پروژهها متداول ميباشد روش نرخ بازگشت سرمايه است. در اين روش ضابطة قبول يا رد يك پروژه، بر اساس معياري (نرخي) به نام بازگشت سرمايه است. در حقيقت تعادل درآمدها و هزينه‌ها، تحت اين نرخ امكان‌پذير است (البته نه هميشه با يك نرخ) و آن نرخ (يا نرخ‌ها) نرخ بازگشت سرمايه ميباشد. نرخ بازگشت سرمايه از تساوي قرار دادن ارزش فعلي درآمدها و هزينه‌ها حاصل مي‌شود. اين تساوي تنها تحت يك نرخ امكان‌پذير است و آن، نرخ بازگشت سرمايه است.
در صورتي كه نرخ بازگشت سرمايه (ROR) از حداقل نرخ جذب‌كننده (MARR) كوچكتر باشد طرح پذيرفته نمي‌شود و در صورتي نرخ بازگشت سرمايه (ROR) بزرگتر يا مساوي حداقل نرخ جذب‌كننده (MARR) باشد طرح داراي توجيه اقتصادي بوده و پذيرفته مي‌شود.
نرخ بازگشت سرمايه، ROR نرخ تنزيلي است كه در آن نرخ، ارزش فعلي عايدي ها (منافع) يك پروژه برابر با ارزش فعلي هزينه هاي آن است. به عبارت ديگر نرخ بازگشت سرمايه (ROR) نرخي است كه در آن ارزش خالص فعلی طرح (NPV) صفر است. در واقع ROR يك طرح، نرخ سودي است كه يك سرمايه گذار از سرمايه‌گذاري در انجام آن طرح بدست مي آورد. اين نرخ حداكثر نرخ بازدهي است كه طرح مي تواند به منابع مالي سرمايه گذاري شده بپردازد. در اين روش اگر نرخ بازگشت سرمايه بدست آمده بيشتر يا مساوي «حداقل نرخ سود قابل قبول سرمايه گذاري» باشد. طرح انتخاب مي گردد. هنگام مقايسه طرح هاي سرمايه گذاري نيز، طرحي انتخاب مي گردد كه علاوه بر شرط بيشتر بودن نرخ بازدهي‌اش از نرخ بهره بازار يا هر نرخ قابل قبول ديگر، داراي بيشترين نرخ بازگشت سرمايه در ميان طرح‌هاي رقيب نيز باشد.
با توجه به اینکه مجموعه ای از دوتایی (زمان ، پول) در یک پروژه درگیر هستند ، نرخ بازگشت سرمايه تابعی از ارزش فعلی است. نرخ تنزیلی که در آن ارزش خاص فعلی برابر با صفر باشد، نرخ بازده داخلی است.
براي محاسبه اين نرخ از رابطه زير استفاده مي‌گردد:
در آن r نرخ بازگشت سرمایه ، t سال، Ct خالص جریان نقدی در سال t است.
3- تحليل هزينه- فايده
مباني نظري تحليل هزينه- فايده
با وجودي كه “ارزيابي طرح هاي اقتصادي” يا “اقتصاد مهندسي” رابطه بسيار نزديك با اقتصاد خرد متعارف دارد، اما بايد گفت كه خود داراي تاريخچه و مشخصات مستقل مي باشد. ارزيابي اقتصادي طرح ها اول بار توسط ژوليوس دوپويي فرانسوي در سال 1884 مطرح گرديد ولي استفاده عملي از تحليل هزينه– فايده با ارزيابي طرح‌هاي مربوط به توسعه منابع آب آمريكا در سال 1930 شروع شده است (پاكزاد، فريبرز، ارزشيابي طرح‌هاي صنعتي ص 25). علي رغم ارتباط نزديكي كه اين تحليل با علم اقتصاد دارد، اين فن بيشتر توسط مهندسان پايه‌گذاري شده است. براي معرفي مباني نظري تحليل هزينه– فايده در اين قسمت، به برخي مفاهيم مهم در تحليل هزينه– فايده اشاره مي شود.
محاسبه شاخص سودآوری )نسبت فایده به هزینه (B/C))
یکی دیگر از شاخص های اقتصادی ارزیابی طرح ها، نسبت منافع به مخارج یا سود به هزینه (B/C) است. این نسبت برابر با حاصل تقسیم ارزش فعلی منافع طرح بر ارزش فعلی هزینه های آن است. چنانچه این نسبت بزرگتر از یک باشد به معنی اقتصادی بودن طرح بوده و کوچکتر از یک بودن آن نیز به معنی غیر اقتصادی بودن طرح است.
چنانچه این نسبت بزرگتر از 1 باشد ، به معنی آن است که NPV بزرگتر از 0 است.
.4 دوره بازگشت سرمایه
یکی از شاخص های مالی جهت ارزیابی طرح های اقتصادی ، شاخص دوره بازگشت سرمایه است. این شاخص نشان می دهد چه مدت طول می کشد تا سرمایه گذاری های انجام شده توسط درآمدها جبران شود. هر چه دوره بازگشت سرمایه کمتر باشد، طرح زودتر به سوددهی می رسد.
مورد مطالعه: انتخاب اقتصادیترین روش تأمین پلیاتیلن آجدار مورد نیاز کارخانه از میان 3 پروژه 1) تأمین کل نیاز از تأمین کننده، 2) تأمین نیمی از نیاز ار تأمین کننده و تولید نیمی دیگر نیاز در کارخانه، و آخرین روش 3) تولید کل نیاز در کارخانه با مفروضات هزینهای زیر است:
جهت انتخاب اقتصادی ترین پروژه از میان چندین پروژه ، روش های علمی گوناگونی وجود دارد که با توجه به ماهیت پروژه های مطرح شده ، روش (ارزش فعلی خالص) NPV انتخاب شده است . (ارزش فعلی خالص) به معنای تفاوت ارزش فعلی جریانات نقدی درآمدها و هزینه ها در طول دوره مورد بررسی است . لازم به ذکر است پروژه ای ، توجیه اقتصادی دارد که NPV آن مثبت و از همه بیشتر باشد . در صورتی که ماهیت پروژه ها از جنس هزینه باشد صرفه اقتصادی با پروژه ای است که NPV آن از همه کمتر باشد . دوره مورد بررسی برای انتخاب اقتصادی ترین پروژه از میان سه پروژه بازه 12 ماهه و نرخ تنزیل ، 20 درصد سالیانه در نظر گرفته شده است .
سه جدول زیر مفروضات هزینه ای هر پروژه را نشان می دهد :
با توجه به مفروضات هزینه ای هر پروژه ، جدول زیر نمایانگر جریان خالص نقدی هر پروژه است :
با توجه به اینکه ماهیت فرایندی هر سه پروژه، از جنس هزینه است، بر اساس NPV پروژه ای که کمترین مقدار را داشته باشد صرفه اقتصادی بهتری نسبت به سایر پروژه ها دارد. نکته حائز اهمیت این است که نرخ بازگشت سرمایه برای چنین حالتی معنا ندارد چون پروژه به ذات خود درآمدزا نیست، با توجه به اعداد «ارزش فعلی خالص» پروژهای صرفه اقتصادی دارد که از همه کمتر باشد. با توجه به این اعداد ، پروژه 2 به عنوان کم هزینه ترین روش تأمین پلی اتیلن مورد نیاز کارخانه انتخاب گردیده است .
منابع :
لنک، لیلند تی، و آنتونی جی تارکوئین. مبانی اقتصاد مهندسی. ترجمهٔ سیدعلی زیتون نژاد موسویان.
اقتصاد مهندسی، ارزیابی اقتصادی پروژه‌های صنعتی، تألیف دکتر محمد مهدی اسکونژاد، چاپ سی و یکم سال 1388